Баъди истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон роҳи бунёди давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёдро, ки дар он ҳуқуқҳои инсон мавқеи муҳимро ишғол менамоянд, пеша намуд. Ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд зинаи муайянкунандаи рушди давлат ва ҷомеаи мустақили Тоҷикистон ба шумор мераванд. Дар моддаи 5 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки: «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд». Ин муқаррарот сониян дар боби 2 –юми Конститутсияи мамлакат, ки комилан ба ҳуқуқ, озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд бахшида шудааст, кушода мегарданд.
Ҳамзамон, ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ифодакунандаи муносибати давлат бо инсон мебошад. Ба қавле онҳо муносибатҳои амӯдиеро мемонанд, ки танҳо миёни давлат ва шахс ба вуҷуд меоянд. Дар ин замина кӯшишҳои татбиқи методологияи дигар ва истифодаи ифодаи ҳуқуқи инсон чун муносибатҳои байни одамон (яъне амали уфуқии ин ҳуқуқҳо) натиҷаи дилхоҳ дода натавонист. Зеро муносибатҳои уфуқӣ байни одамон – иштирокчиёни муносибатҳои ҷамъиятӣ аллакай аз ҷониби дигар соҳаҳои ҳуқуқ танзим гаштааст. Дар сурати эътирофи ҳуқуқи инсон чун муносибати шахс бо шахс, фарқ байни соҳаҳои дигари ҳуқуқ ва ҳуқуқи инсон аз байн меравад. Бинобар ин, ҳоло ҳангоме, ки мо ҳуқуқи инсон мегӯем, муносибати мутақобилаи давлатро бо шахс дар назар дорем.
Ҳарчанд ғояи ҳуқуқи инсон ба умқи таърих рафта расад ва тадбирҳои лаҳзавӣ дар асрҳои миёна, замони нав ва навтарин боиси инкишофи он гашта бошанд ҳам, аммо ба маънои аслии худ ин зуҳурот баъди баргузор гаштани инқилобҳои буржуазӣ-демократӣ дар асри XVII ба миён омадааст. Дар ин марҳила ҳуқуқи инсон дар назария ва консепсияҳои оид ба зарурияти сохтмони давлати демократӣ, ҳуқуқӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ инъикоси худро ёфт. Ҷустуҷӯи роҳи беҳтарини эътирофи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон боиси коркарди ғояҳои давлати ҳуқуқӣ, демократӣ ва ҷомеи шаҳрвандӣ гардиданд. Консепсияҳои давлати демократӣ, шакли ҳуқуқии ташкили ҳокимияти давлатӣ, волоияти қонуни ҳуқуқӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ бо мафҳуми ҳуқуқи инсон робитаи ногусастанӣ доранд. То кунун таърихи инсоният роҳи дигари беҳтари инкишофи ҳуқуқи инсонро дарёфт накардааст. Яъне, дар шароити ҳукмронии давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи шаҳрвандӣ сатҳи дахлдори эътирофи ҳуқуқи инсон таъмин карда мешавад.
Ҷиҳати дарки амиқи робитаи ҳуқуқи инсон бо падидаҳои номбурда, кушодани моҳияти дуввуминро қобили қабул мешуморем.
Давлати демократӣ гуфта, давлатеро меноманд, ки сохтор ва тарзи фаъолияти он бо иродаи инсон мувофиқ аст ва ба ҳуқуқу озодиҳои умумиэътирофгаштаи инсон ва шаҳрванд мухолифат наменамоянд. Давлати демократӣ – унсури муҳимтарини ҷомеаи шаҳрвандӣ ба шумор рафта, ба озодии одамон асос меёбад. Дар чунин давлат халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ҳокимият аст.
Давлати демократӣ бо падидаи дигари пешқадам, давлати ҳуқуқӣ дар иртибот аст. Шакли ҳуқуқии ташкили ҳокимияти давлатӣ таърифи анъанавии давлати ҳуқуқӣ маҳсуб мегардад. Агар бо тарзи дигар ифода намоем, пас давлати ҳуқуқӣ гуфта, давлатеро дар назар доранд, ки зимни фаъолияти худ, танҳо ба ҳуқуқ мутеъ буда, ҳадафи асосии худро боиси таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои инсон қарор додааст.
Инкишофи ғояи давлати ҳуқуқӣ ба инкишофи фаҳмиши ҳуқуқи инсон, ки масъалаи марказии ин ғоя мебошад, алоқамандии зич дорад. Асосан ғояи давлати ҳуқуқӣ ва принсипҳои он дар атрофи ҳуқуқи инсон ва ба хотири таъмини он пайдо шуда, инкишоф ёфтааст.
Инкишофи ғояи давлати ҳуқуқӣ ва принсипҳои онро таҳлил намуда, бо боварии комил гуфтан мумкин аст, ки худи ин мафҳумро бе назардошти чунин принсипи марказӣ ба монанди, арзиши воло эътироф намудани ҳуқуқи инсон ва риояи он тасаввур намудан душвор аст. Бинобар ҳамин дар инкишоф ва ташаккулёбии фаҳмиши давлати ҳуқуқӣ ва ҳуқуқи инсон онҳо аз якдигар чудонопазиранд. Ҳам волоияти ҳуқуқ ва ҳам афзалияти ҳуқуқи инсон на фақат нишонаҳои давлати ҳуқуқбунёд, балки мақсади асосии он мебошад, ки ҳамаи дигар нишонаҳо барои амалӣ гардонидани ин мақсад равона гаштаанд. Амалӣ гардонидани ҳуқуқҳои чудонашавандаи инсон ва шаҳрванд шарти асосии ҳама гуна пешравии сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Бинобар ҳамин он бояд дар ҳама гуна назарияе, ки мақсадаш таҳлили муносибати шахсият ва ҳокимият мебошад, ҳамчун асосгузор ба назар гирифта шавад.
Дар бораи моҳият ва нишонаҳои давлати ҳуқуқбунёд ақидаҳои зиёд вуҷуд дорад. Аммо дар ҳамаи ин ақидаҳо масъалаи эътирофи ҳуқуқи инсон ва волоияти ҳуқуқ тағйирнопазир мемонад.
Давлати ҳуқуқӣ дар замони муосир ин зинаи олии инкишофи озодӣ ва инъикоси он дар падидаҳои давлатӣ – ҳуқуқӣ мебошад. Давлати ҳуқуқбунёд ин шакли маҳдуд намудани ҳокимият бо ҳуқуқу озодиҳои инсон мебошад. Ҳуқуқ ва озодиҳои фард ин муҳимтарин воситаи мувозинат бо пурқудратии ҳокимияти давлатӣ ба шумор меравад, ки маҳдуд кардани онро таъмин менамояд. Бинобар ҳамин, афзалияти ҳуқуқи инсон нисбати давлат нишонаи аввалиндараҷа ва муайянкунанда мебошад, ки дигар аломатҳои таъминкунандаи ҳуқуқи инсон ба он алоқаманд мебошанд. Ба монанди, сохтани давлат ва ҷамъият дар асоси принсипҳои ҳуқуқ, таҷзияи ҳокимият, масъулияти мутақобилаи инсон ва давлат. Мақсади давлати ҳуқуқбунёд ин таъмини ҳудуди озодии фард, дахлнопазирии ҳудуди озодӣ, ки бо ҳуқуқ муайян шудааст ва манъ будани истифодаи чораҳои маҷбурсозии ғайриҳуқуқӣ мебошад.
Афзалияти ҳуқуқи инсон масъулияти ӯро барои истифодаи ғайридахлдори ҳуқуқу озодиҳояш истисно намекунад, балки бар дӯши ӯ як қатор уҳдадориҳоро барои таъмини ҳуқуқу озодиҳо аз ҷониби давлат вогузор мекунад. Дар ин замина алоқаи махсуси ҳуқуқӣ барпо мегардад – масъулияти мутақобилаи давлат ва инсон, ки озодиҳои охиринро поймол намекунад, кӯшиши боақлона ҳамоҳанг намудани озодиҳои ҳамаи аъзоёни ҷамъиятро намудан ва монанди ин.
Давлати ҳуқуқӣ барои амалӣ гардонидани функсияи асосии худ, яъне ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои инсон бояд дорои институтҳо ва низоми механизмҳои ҳифзи ҳуқуқи инсон бошад, ки ҳимояи ҳуқуқи инсонро таъмин намояд. Ин институтҳо ва низоми механизмҳо тағйирнопазир набуда, доимо дар ташаккул мебошанд ва бояд ба талаботу шароитҳои ивазшавандаи ҳаёти ҷомеа чавобгӯ бошанд.
Ҷомеаи шаҳрвандӣ – ин ҷомеаи ҳуқуқӣ, либералӣ, кушод, плюралистӣ, худташкилшаванда ва худидорашаванда аст, ки аъзоёнаш – афроди озод – дар якҷоягӣ умумияти ғайрисиёсии аз дахолати давлатӣ эмин буда ва тобеи ҳуқуқро ташкил дода, бо мақсади қонеъ гардонидани манфиатҳои хеш мустақилона ва бо дарки масъулияти баланд назди наслҳои ҳозира ва ояндаи инсоният ҳаёту фаъолият доранд.
Ҷомеаи шаҳрвандӣ дар шароити ривоҷи муносибатҳои хусусӣ, эътирофу кафолати моликияти хусусӣ, ташаккули фарди озоду дорои ҳуқуқҳои фитрӣ ташаккул меёбад.
Барои дарки робитаи ҷомеаи шаҳрвандӣ бо ҳуқуқи инсон, зарур мешуморем, то баъзе аз хусусиятҳои ҷомеаи шаҳрвандиро баррасӣ намоем. Аз ҷумла:
— ҷомеаи шаҳрвандӣ дар заминаи эътирофу эҳтиром ва таъмину ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои фитрӣ ва позитивии инсону шаҳрванд, баробарии шаклҳои моликият, истифодаи озоди моликияти хусусӣ, шаклҳои имконпазир ва муфиди фаъолияти озоди иқтисодӣ, рақобати озод ташаккул меёбад;
— ҷомеаи шаҳрвандӣ – ҷомеаи васеъ буда, дар он барои фаъолияти ҳамаи ҳизбу созмонҳои ҷамъиятӣ, амалиёти номаҳдуди ташкилотҳои байналхалқӣ, воситаҳои ахбори умумӣ шароити зарурию кофӣ ҷой дорад;
— ҷомеаи шаҳрвандӣ – ҷомеаи ҳуқуқӣ буда, таҳкурсии давлати ҳуқуқбунёд аст. Бе ҷомеаи шаҳрвандӣ давлати ҳуқуқбунёд арзи вуҷуд надорад.
Ҳамин тавр, зимни баррасии гурӯҳҳое мисли давлати ҳуқуқӣ, реҷаи демократӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҳуқуқи инсон маълум менамоем, ки байни онҳо ҳамоҳангии зиёде мавҷуд будааст ва онҳо бидуни ҳамкорӣ бо якдигар арзи ҳастӣ намуда наметавонанд.
Ҷасур АКБАРАЛИЗОДА
Мутахассиси Маркази миллии қонунгузории
назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
